Yalçın İmanov
Dövlətin vətəndaşlarını məlumatlandırmaq öhdəliyi var. Bu öhdəlik, icraatında cinayət araşdırmaları olan hüquq-mühafizə orqanlarına daha çox aiddir. Amma bu məlumatlandırma əksərən təqsirsizlik prezumpsiyası hüququ ilə konfliktə girdiyindən, publik bəyanatlarda zəruri ehtiyatlılıq və ifadələrin seçimi mühüm rol oynayır. Məsələnin həssaslığı, araşdırmanın mərhələsindən asılı olaraq daha qabarıq da nəzərə çarpa bilər. Məsələn, istintaqın başlanğıc anları daha mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyindən ilkin mərhələdə verilən bəyanat(lar), açıqlamalar da nisbətən daha diqqətli yanaşma tələb edir. Bütövlükdə isə bu məlumatlar araşdırmanın mərhələsindən asılı olmayaraq həbs olunanların təqsirsizlik prezumpsiyası hüququna bəribaşdan xələl gətirməməli, onların cinayət prosesinin sonrakı bütün gedişatı dövründə özlərini təqsirsiz hiss etmək hüququnu zədələyib, ciddi sual altına almamalıdır. Yoxsa, olacaq hüquqi falstart!
Gəncə hadisələri başlayandan bəri üç hüquq mühafizə orqanının və onların rəhbərlərinin mütəmadi birgə bəyanat və fərdi açıqlamalarınının spesifik məzmunu diqqət çəkir. Bu məzmun məlumatlandırma öhdəliyi ilə təqsirsizlik prezumpsiyası hüququnun uzlaşmamasından daha çox, mühüm konstitusion bir təminatın tam, bütöv inkarı üzərində qurulub. Xüsusən, əməliyyat tədbirləri zamanı öldürülənlərlə bağlı yayılan bəyanatların dili və tərzi baxımdan.
Həmin bəyanatların bütün məğzini bu yazıda icmal etməyin tərəfdarı deyiləm, hərçənd orda çoxlu sayda və xüsusi səxavətlə işlədilmiş uyğun olmayan ifadələrə çox tez-tez rast gəlmək olur, ancaq bu məlumatların əsasən bir cümləsi diqqəti xüsusi cəlb edir. Bu cümlə də ondan ibarətdir ki, filankəs “silahlı müqavimət göstərərkən məhv edilmişdir”.
Burda bəzən cümlənin quruluşundan asılı olaraq fikir ya “yerində məhv edilmişdir”, yaxud da “cavab tədbiri olaraq məhv edilmişdir” şəklində sonlandırılır. Ancaq indi bu o qədər də önəmli deyil.
Bu “məhv edilmişdir” söz birləşməsi Azərbaycan hüquq tarixində neologizm deyil, hərçənd elə bir qədim tarixi də yoxdur. 2015-ci ilin noyabr ayının 26-da və ondan sonrakı günlərdə, aylarda və illərdə hüquq-mühafizə orqanlarının rəhbərlərinin dilindən və bəyanatlarından gen-bol səsləndirilməkdədir.
Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin – 2016-ci ilin oktyabr ayından 2018-ci ilin mart ayına kimi “dini ekstremistlər”ə (ifadə DTX-nin ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin bəyanatlarından əxz edilib) qarşı keçirdiyi 9 əməliyyat tədbiri ilə bağlı açıqlamalarının sonu da məhz elə bu söz birləşməsi ilə yekunlaşır. Statistika sevənlər üçün deyim ki, DTX-nin 26-27 oktyabr 2016-cı ildə keçirdiyi əməliyyat tədbirində 2 nəfər, 25 noyabr 2016-cı ildə 1 nəfər, 3 dekabr 2016-cı ildə 1 nəfər, 26 yanvar 2017-ci ildə 1 nəfər, 31 yanvar 2017-ci ildə 4 nəfər, 10 mart 2017-ci ildə 2 nəfər, 27 avqust 2017-ci ildə 1 nəfər, 25 oktyabr 2017-ci ildə 3 nəfər və nəhayət, 6 mart 2018-ci ildə 2 nəfər “kompleks əməliyyat əməliyyat tədbirləri nəticəsində məhv edilmişdir”. Sitat yenə həmin açıqlamalardandır.
Bu, 17 nəfər edir. 9 əməliyyata 17 nəfər! Gəncə hadisələrini də bütöv bir əməliyyat kimi nəzərə alsaq və məntiqlə belə də etməliyik, 10 əməliyyatda öldürülmüş insanların cəmi sayı nə az, nə çox düz 21 nəfər edir. Çox deyilmi, cənablar?!
Yeri gəlmişkən, bütün bu əməliyyatlar istisnasız olaraq ya rayonlarda (Xaçmaz, İsmayıllı, Gəncə hadisələrində isə Şəmkir, Samux və s.), yaxud da bəlli olmayan, naməlum məkanlarda və yaxud da niyəsə qeyd edilməsi o qədər də zəruri hesab edilməyən yerlərdə keçirilib.
Yazının mövzusu olmasa da, bu da maraqlıdır ki, xeyli sayda insanın, xüsusən “dini ekstremistlərə” qarşı keçirilmiş bütün əməliyyatların istisnasız olaraq insan itkisi ilə müşayiət olunması, başa çatması çoxlu sayda suallar doğurur. Necə olur ki, məsələn, vur-tut bir əməliyyatdan - elə deyək ki, 31 yanvar 2017-ci ildə keçirilmiş əməliyyatdan yalnız bir nəfər “Əbdülxalid” ləqəbli F.Sadıqov sağ çıxır, qalan 4 nəfər - “Abu Hafsa” ləqəbli M.Ulubəyov, “Abdulqərib” ləqəbli Q.Dəmirov, T.Alməmmədov və “Abdullah” ləqəbli S.Məmmədov “məhv edilir”? Doğrudanmı, insan itkisindən yayınmaq, bu praktiki cəhətdən mümkün olmadıqda, onu zəruri həddə məhdudlaşdırmaq çətin və yaxud da qeyri-mümkündür? Yaxud, adətən güc və silah tətbiqini zəruri edən hansı əsaslar olur, bunu zərərsizləşdirməyin qeyri-güc tətbiqi formalarından istifadəyə cəhd edilirmi? Həmin əməliyyat tədbirlərinin gedişi hansı mötəbər səbəblərdən video və fotoçəkilişə alınmır və yaxud da alınırsa, niyə ictimaiyyətə təqdim edilmir? Nəhayət, nəyə görə odlu silahın, fiziki qüvvənin, xüsusi vasitələrin tətbiqi ilə bağlı xidməti yoxlama aparılmır, bunun qanunauyğunluğu barədə rəy verilmir?
Halbuki, Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşlarının Davranış Məcəlləsində (BMT Baş Assambleyası tərəfindən 17 noyabr 1979-cu ildə qəbul olunub), Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları tərəfindən güc və odlu silahın tətbiq edilməsinə dair əsas prinsiplərdə (BMT-nin Cinayətkarlığın Qarşısının Alınması və Cinayətkarlarla Rəftara dair 8-ci Konqresi tərəfindən 7 sentyabr 1990-cı ildə qəbul edilib), eləcə də bizim Polis haqqında Qanunda (28 oktyabr 1999-cu ildə qəbul edilib) yalnız ciddi zərurət olduqda və tələb olunan həddə gücdən istifadə edilməsindən, fiziki qüvvənin, xüsusi vasitələrin və ya odlu silahın tətbiqinin yaranmış təhlükəyə mütənasib olmasından bəhs edilir.
“Məhv edilmişdir” zəruri sonluğu ilə bitən bəyanat və açıqlamalar sözsüz ki, cəmiyyəti məlumatlandırmaqdan daha çox, qorxutmaq, xofa salmaq, sərt cəzalandırmaqla üstünlüyünü nümayiş etdirmək və hansısa səbəbdən qisas almaq effektini nümayiş xarakteri daşıyır.
Bu mənada həmin bəyanat və açıqlamalar cəmiyyəti şübhəli şəxslərin, öldürülənlərin təqsirinə yönləndirmək, təqsirlərinin sübuta yetirilməsindən əvvəl təqsirli olduqlarına inandırmaq və məhkəmə tərəfindən faktların qiymətləndirilməsini qabaqcadan həll etmək niyyətindən də artığına iddia edir.
İstintaqın lap erkən mərhələsində zəruri təmkinlilik və ehtiyatlılıq həddini tamamilə aşan, ədalətli cinayət araşdırılmasının bütün elementlərini saya salmayan bu ismarıcların ictimaiyyətə açıqlanması zərurətinin başqa əsl səbəbləri, aydın və mübahisəsiz tərəfləri nədir ki?
Dövlət, öz vətəndaşları ilə belə, bu tonda və tərzdə danışmır, cənablar! O, hətta ən qatı cinayətkar olsa belə.
Dövlət öz vətəndaşlarını bu leksikonda, bu ifadələrlə və bu tərzdə məlumatlandırmır! O, hətta təbəə hesab edilsə belə...
