«Sahibüləmr məscidinin həyəti qələbəlik idi. Həyətdə arvad, kişi bir-birinə qarışıb qiyamət qopmuşdu. Xalqın arasında bir öküz vardı. Məscidin nəqibi aralıqda durub deyirdi:

– Ey camaat, möcüzədir, möcüzədir.

Öküzün quyruğunda bircə dənə də tük qalmamışdı. Arvadlar tükləri dartıb qoparmışdılar. Bəziləri üz-gözünü öküzün bədəninə sürtürdü. Gülməli burası idi ki, bir hamilə qadın da xəlvətə salıb, qarnını öküzün qarnına sürtürdü. Şübhə yoxdur ki, o öküzdən oğlan uşağı istəyirdi…

Öküz isə bu işlərə heç əhəmiyyət vermirdi. Onun qabağına yonca və ot yerinə yeməli göyərtilər tökülürdü, dükanlarda satılan səbzilərin hamısı öküzün qabağında idi. Öküzün möcüzəsi belə başlamış imiş. Öküzü qəssablar kəsməyə aparırmışlar, həzrət Sahib meydanında dərviş nağılına qulaq asan uşaqlar hay-küy salıb öküzü hürkütmüş, öküz qaçmış, girməyə boş yer tapa bilmədiyindən özünü məscid həyətinə salmışdı.

Buna görə də məscidin nəqibi səsləyib deyirdi ki:

Bu heyvanın əti haramdı. Bunun başına bıçaq çəkməz olmaz.»

Məmməd Səid Ordubadi

“Dumanlı Təbriz” əsərindən

Tolstoy Şekspiri öz qəhramanlarını insanların heç vaxt danışmadığı, qeyri-təbii bir dildə danışdırmaqda ittiham edirdi. Əgər yaddaşım məni aldatmırsa Tolstoy deyirdi ki, Şekspirin əsərlərində kral da, təlxək də eyni dildə, eyni tərzdə danışırlar.

Ola bilsin Şekspir misalı mövzumuz üçün o qədər də uğurlu misal deyil, bunu özüm də hiss edirəm, amma həqiqətən də peşəkarlığa, ciddiliyə iddialı yazıçı dialoqlarda hər bir obrazını yaşına, peşəsinə, mənsub olduğu təbəqəyə, intellektual səviyyəsinə uyğun bir tərzdə danışdırmağı bacarmalıdır.

“Dumanlı Təbriz”də obrazlar adi həyat məsələlərindən, məişətdən, toydan, yasdan, qızıldan, meyvədən, tərəvəzdən, yeməklərdən, bəydən, rəiyyətdən, nökərdən, atdan, eşşəkdən, keçidən, itdən, pişikdən, ağcaqanaddan, milçəkdən söhbət edəndə, dialoqlar dinamik, canlı, maraqlı, inandırıcı alınır. Obrazlar tarixdən, ədəbiyyatdan, siyasətdən, fəlsəfədən danışmağa başlayanda Ordubadi bir yazıçı kimi kifayət qədər axsayır, dialoqlarda dinamika, söhbətlərin canlılıq, inandırıcılıq dərəcəsi aşağı düşür.

[caption id="attachment_92726" align="alignleft" width="257"] Məmməd Səid Ordubadi[/caption]

Burada Ordubadini dərindən qınamaq biz tərəfdən bir qədər ədalətsizlik olardı. Gərək adamlar real həyatda siyasətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən danışsınlar ki, yazıçı da öz növbəsində əsərdə obrazları siyasətdən, tarixdən, fəlsəfədən, ədəbiyyatdan danışdıranda dialoqlar maraqlı, canlı, dinamik alınsın. Əgər adamlar siyasiləşməyiblərsə, tarixə, fəlsəfəyə, ədəbiyyata, siyasətə aid kitablar oxumurlarsa, siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda müzakirələr aparmırlarsa, siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda qızğın, amansız mübahisələrə girmirlərsə, danışdıqları dil kobud, incəlikdən uzaq, ibtidaidirsə, danışdıqları dil cilalanmayıbsa, adamların işi-gücü, fikirləri və zikirləri, həyat fəlsəfələri qız ərə verib oğlan evləndirməkdən, şüurları formalaşmamış, daha dəqiq desək, şüursuz canlıları cütləşdirməkdən, siçovul kimi artıb-törəməkdən, ölü basdırmaqdan, ehsan yeməkdən, xonçadan, gəlin paltarından, bəy kostyumundan, şadlıq evindən, nişandan, toydan, bir manata alıb iki manata satmaqdan, xoruz döyüşdürməkdən, it boğuşdurmaqdan ibarətdirsə, əlbəttə ki, yazıçı əsərdə bu adamları siyasətdən, ədəbiyyatdan, fəlsəfədən, tarixdən danışdıranda dialoqlar sönük, süni, quru alınacaq.

Siyasətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən min arşın uzaq adamları əsərdə siyasətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən danışdırsan, bu hətta parodiya kimi görünəcək. Avara, boş-bekar, əlini ağdan qaraya vurmayan, havayı yerə hava udan bir adam təsəvvürünüzə gətirin. Əgər mən götürüb bu adamı işgüzar, zəhmətkeş, işləməkdən əlləri qabar bağlamış adam kimi təsvir etsəm, bu, oxuculara gülməli, süni, həqiqətdən uzaq təsiri bağışlayacaq.

Adamlar real həyatda siyəsətdən, ədəbiyyatdan, tarixdən, fəlsəfədən danışmalıdırlar. Siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda qızğın müzakrələr aparmalı, amansız mübahisələrə girməlidirlər. Siyasətə, ədəbiyyata, tarixə, fəlsəfəyə aid kitablar oxumalıdırlar… Ki, yazıçı da bu danışıqları, mübahisələri, müzakirələri bacardığı qədər ümumiləşdirib, arındırıb, əsərdə lazım gələndə hansısa obrazın, obrazların dilindən təzədən dövriyyəyə buraxa bilsin. Yazıçı hamının əvəzindən danışa bilməz. Belə şey yoxdur. Yazıçı hamının əvəzindən danışsa, dialoqları süni, quru, reallıqdan uzaq, maraqsız alınacaq. Öz tərcübəmdən deyim ki, yutubda axmaq, bayağı videoların altındakı şərhləri diqqətlə və maraqla oxuyuram. Orada maraqlı, koloritli ifadələrə, fikirlərə rast gəlirəm və yeri düşəndə bu ifadələrdən, fikirlərdən yazılarda istifadə edirəm.

Məsələn, yaxın keçmişdə nakam sevgi mövzusunda bir bayağı mahnıya qulaq asdım. Sonra şərhləri oxumağa başladım. Bir qiz mahnının altına belə bir şərh yazmışdı: “Allah həqiqi sevginin qarşısına sərhəd çəkənlərə lənət eləsin”. Nə maraqlı sözdür! Bax, siyasi, tarixi, fəlsəfi mövzularda müzakirələr aparılsa, adamlar siyasi, fəlsəfi, tarixi mövzularda mübahisələrə girişsələr xalqdan gələn maraqlı, koloritli ifadələrlə tez-tez rastlaşa bilərik və bu ifadələrdən mətnlərdə rahatlıqla istifadə etmək olar.

Azərbaycanlılar bir xalq olaraq siyasiləşməyiblər. Lağlağı, qeyri-ciddilik, avaraçılıq tuğyan edir, səviyyəsizlik, kobudluq meydan sulayır. Camaat kitab, bir az ciddi yazı görəndə elə bil qutuda ilan görür. Hər cür zir-zibilə pul xərclədikləri, hər cür mənasız əməllərə pul tapdıqları halda on manat verib kitab almağa canları çıxır. On manat verib kitab almamaq üçün min bir bəhanə uydururlar. Tərcümə zəifdir, kitabın dizaynı, kitabın adı xoşuma gəlmədi, nə bilim yazıçının qulaqları uzundur, boyu balacadır… Guya Azərbaycanda hər şey – təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə sahələri ideal vəziyyətdədir, necə olubsa bircə tərcümə, ədəbiyyat sahəsi axsayır, digər ideal sahələrdən geri qalır. Kitab alanların da çoxu adama min minnət qoyur. Adama elə minnətlər qoyurlar ki, deyirsən kitabımı almasaydı bundan min dəfə yaxşı olardı. Kitab alanların çoxu belə düşünür ki, kitabını aldığı müəllifi istədiyi vaxt “tutub minə də bilər” və müəllif də bu prosesdən, oxucusu tərəfdən istənilən vaxt “minilməkdən” xeyli razı qalmalı, cınqırını da çıxarmamalıdır…

***

Bəzən hansısa əsəri oxuduğum zaman başımda əsərin mövzusuyla birbaşa əlaqəsi olan, əsərin mövzusuyla birbaşa əlaqəsi olmayan fikirlər fırlanmağa başlayır. Bu fikirləri ya yazılı, ya da şifahi formada ifadə etməyincə rahatlıq tapa bilmirəm. Beləliklə, “Dumanlı Təbriz”i oxuduğum zaman bu fikirlər başımda fırlanmağa başladı…

[caption id="attachment_92725" align="alignright" width="210"] Səttarxan[/caption]

Təbrizlilər dindən uzaqlaşmalıdırlar. Əgər dindən uzaqlaşmasalar, təbrizlilər nə etsələr də, lap ağızları ilə quş tutsalar da, heç nəyə nail ola bilməyəcəklər. Hər bir proses onların “qarmağa” daha dərindən keçməsi ilə nəticələnəcək. Əslində burada xeyli təfərrüatlara girməliyəm, amma buna o qədər də ehtiyac yoxdur. Hesab edin, nə lazımdırsa yazıldı. Təkcə onu əlavə edə bilərəm ki, inkişaf etmək istəyən, ciddiliyə iddialı hər bir xalq dinlə haqq-hesabını çürütməlidir. Bilirəm, kimsə, özünü ağıllı hesab edən X. adlı bir kəs hansısa bir xalqı, ölkəni nümunə kimi ortaya qoyub deyəcək ki, dinlə haqq-hesab çürütmədən də inkişaf etmək mümkündür. Əgər hətta belə bir nümunə varsa, əfsuslar olsun bu, ümumi mənzərini dəyişmir, istisnalar normanı, qaydaları təsdiq edir və elə istisna olaraq da qalır.

Təbrizlilər süni, başdanbaşa saxta, yalançı nəzakət qaydalarını həyatlarından qəti şəkildə çıxartmalıdırlar. Süni, saxta, yalançı nəzakət qaydalarına təbrizlilər həddən artıq vaxt, enerji sərf edirlər və başqalarının da vaxtın, enerjisin alırlar. Sözlərinin canını, məğzini, mustafasını deyənə qədər adam çərləyir, vərəmləyir. Çox vaxt təbrizlilər sözlərinin mustafasını deyə bilmirlər, elə mus-mus deyə-deyə qalırlar. Məişət müstəvisindəki saxta, yalançı, süni nəzakət qaydaları ictimai-siyasi müstəvidəki məsələlərə, söhbətlərə də istər-istəməz sirayət edir. O qədər saxtalığın, süniliyin, yalanın içində ala qarğa bala çıxartmaz. O qədər saxtalığın, süniliyin, yalanın içində istənilən növ xiyar mütləq və mütləq əyri bitəcək. Təbrizlilər saxta, süni, yalançı nəzakət qaydalarına enerji və vaxt sərf etdikcə, ictimai-siyasi məzmunlu çox qatarları ötürəcəklər. Vaqonun qapıları düz gəlib qabaqlarında açılacaq, amma saxta, süni, yalançı nəzakət qaydaları vaqona minməyə təbrizlililərə imkan verməyəcək.

Hər şey sadə, səmimi və açıq olmaldır. Yemək yeyirsən? Yox, çox sağ ol, ac deyiləm. Bu ayaqqabı neçəyədi? Beş manata. Vəssalam. Qısa, səmimi, konkret. Ayaqqabı sənə qurbandır, hədiyyəm olsun, nə bilim məndən yadigar qalsın zad kimi yalançı jestlər, “bəndəçiliyimiz var”, “mərhəmətiniz artıq olsun”, “nökərçiliyimiz vardır” kimi idbar, nüvəsində riyarakarlıq, köləlik yatan ifadələr heç kimə lazım deyil. Nə satana, nə də alana.

Ay təbrizlilər, bu nə zülmdür siz özünüzə verirsiniz, hələ bir bu zülmün adını da mədəniyyət, nəzakət qaydaları qoymusunuz.

Ordubadi “Dumanlı Təbriz”də təbrizlilərin (söhbət təkcə təbrizlilərdən getmir, bütün bu yazılanlar Arazın o tərəfində yaşayanların böyük əksəriyyətinə aiddir) saxta, yalançı, süni nəzakət qaydalarına tez-tez ilişir, hər fürsətdə təbrizlilərin yalançı nəzakət qaydalarına sataşır. Deməli, bu adamlar heç dəyişməyiblər. Yüz il bundan əvvəl necə olublarsa, eləcə də qalıblar. Məsələn, Ordubadi əsərin “Sərdar Rəşidin son macərası” fəslində yazır: “Mən bir neçə gün tanış adamlar vasitəsi ilə harda yaxşı at olduğunu soraqlaşdım. Nəhayət, qafqazlı Məşədi Hacıda gözəl bir at olduğunu xəbər verdilər. Dalınca adam göndərib çağırdım. O çox məmnuniyyətlə atı bizə hədiyyə verməyə hazır olduğunu söylədi və bu təklifin “təbrizli təklifi” olmadığını da əlavə edərək, bizi güldürdü”.

Təbrizlilərin gəlib-gedəni dolamaq kimi axmaq bir məziyyətləri vardır. Elə bilirdim bu təzə söhbətdir, “Dumanlı Təbrizdə” yazılmış bir çox səhnələrdən belə başa düşdüm ki, demə təbrizlilərin adam dolamağı lap çoxdanın söhbəti imiş. Gəlib-gedəni dolamaq nə deməkdir? Özünüzü nə hesab edirsiniz? Bu səlahiyyəti sizə kim verib? Adamları dolamaq məziyyəti təbrizlilərdə təkəbbür, özünəvurğunluq hissi yaradır. Təkəbbür, özünəvurğunluq at oynadan yerdə tənqid, təftiş olmur. Tənqid, təftiş olmayan yerdə isə heç bir inkişafdan, tərəqqidən, açıq cəmiyyətdən söhbət belə gedə bilməz.

Arazın bəri tərəfində bir yaşayış məntəqəsi var. Bu yaşayış məntəqəsinin sakinləri də gəlib-gedəni dolamaq xəstəliyinə mütbəla olublar. Hətta o dərəcədə mütbəla olublar ki, gəlib-gedənə səhv yol göstərməyi bir fəxarət, bir qəhrəmanlıq hesab edirlər. Düşünürlər ki, doladıqları adamlar onlardan razı qalmalıdırlar. Özlərini inandırıblar ki, ancaq onlar zarafat edə bilərlər, başqalarında bu istedad ola bilməz, olmamalıdır, zarafat etmək kimi bir istedad yalnız onlara verilib. Başqlarının da zarafat etməyi bacardıqlarını görəndə kədərlənirlər. Depressiyaya düşənlər də olur.

Bir dəfə orada taksi sürücüsü mənimlə şit zarafat etdi. Cavabın verdim və adam dərin kədərə qərq oldu. Sonra qaldığımız oteldə buna bənzər mənzərə təkrarlandı. Orada da biri şitlik eləmək istədi, cavabını verdim, o da bərk kədərləndi. O vaxtlar elə güman edirdim ki, bunlar nəsə xüsusi haldır, mənim qarşıma çıxıb. Sonralar, bir məclisdə bu əhvalatları təsadüfən danışanda, məclis əhli də buna bənzər əhvalatlar danışdı. Onlar da həmin yaşayış məntəqəsində şit zarafatlarla qarşılaşanda, şıt zarafat edənlərə cavab veriblər və qarşı tərəf kədərlənib. Demə vəziyyət belə imiş. Demə bunlar gəlib-gedənləri dolamalıdırlar, dolanan adamlar da bunlara təşəkkür etməlidir, deməlidirlər ki, afərin, çox sağ olun, bizi nə gəşəng doladınız, halal olsun sizlərə! Hələ üstəlik gedib bu əməllər barəsində başqa yerlərdə də qürurla danışmalıdırlar. Deməlidirlər ki, getmişdik filan yerə, orada bizi qəşəng doladılar və biz də xeyli sevindik, ürəyimiz açıldı.

Belə baxanda həm təbrizlilər, həm də Arazın bəri tərəfində yerləşən, sözügedən yaşayış məntəqəsinin sakinləri kifayət qədər potensiallı camaatdır. Lakin təkəbbür, özünəvurğunluq hissi malik olduqları potensialı müxtəlif sahələrdə tam ortaya çıxartmağa mane olur…

Təbrizlilər əgər bacarırlarsa manyakal xəsisliklərinə qarşı mübarizə aparmalıdırlar, çətin də olsa qonaqlıqlarda hesab verməyi, ictimai-siyasi-mədəni işlərə pul xərcləməyi öyrənməlidirlər. Yığasan dost-tanışı başına, qonaqlıq verəsən, hesab ödəyəsən, bundan gözəl nə ola bilər? Təbrizlilər elə bil ciblərində əqrəb gəzdirirlər. Qorxurlar ki, birdən əllərini ciblərinə salsalar əqrəb əllərini sancar. Ordubadi “Dumanlı Təbriz”in xüsusən “Matəmli günlər” fəslində təbrizlilərin manyakal xəsisliyini çox dolğun təsvir edir.

Deməli, çar ordusunun cəza dəstələri Təbrizə yaxınlaşır. İnqilabda aktiv iştirak etmiş adamlar şəhəri təcili tərk etməlidirlər. Amma onların bir müddət kənarda, təhlükəsiz yerlərdə yaşamaları, gizlənmələri üçün pul lazımdır. Hətta inqilabda iştirak edən, inqilaba rəğbət bəsləyən Təbriz tacirləri bu işə əsla pul ayırmaq istəmirlər. Onlardan pul istəyəndə hərə bir bəhanə gətirib, aradan çıxır. Halbuki, iki-üç gündən sonra çar ordusunun cəza dəstələri tərəfindən Təbriz tacirlərinin var-dövləti talan olunur. Bəziləri isə edam edilir.

Ümumiyyətlə, bu fani dünyada beş axmaq məşğuliyyət varsa, şübhəsiz bu beş axmaq məşğuliyyətdən biri pul, var-dövlət yığmaqdır. Xəsislik insana verilmiş ən böyük cəzalardan biridir. Pul, var-dövlət yığmaq xəstəlikdir. Balzak “Qobsek” əsərində bu xəstəliyin mahiyyətini çox gözəl açıb. Xəsis insan ömrü boyu əzab çəkir. Heç nədən həzz ala bilmir və ən əsası, xəsis adamların övladları qorxaq, gözüqırpıq olurlar. Drayzer deyirdi ki, ruhsuz adamların övladları da ruhsuz olur. Xəsislik ruhsuzluq sözünün sinonimidir. Stalin Trotskiyə HƏM DƏ (günəşi küləş oxumağı vərdiş etmişlər üçün “həm də”ni böyük həriflərlə yazmağa məcbur oldum) ona görə qalib gəldi ki, xərcləyən idi, əlini cibinə rahatlıqla salırdı, məclis adamı idi, yeyib-içməyi xoşlayırdı. İctimai-siyasi işlərlə, yaradıcılıqla məşğul olan adam əgər xəsisdirsə, apar tulla. Götürək Səməd Vurğun Rəsul Rza misalını. Səməd Vurğun Rəsul Rza üzərində təkcə nəhəng istedadı, poeziyası, xalq, elat adamı olması ilə qələbə qazanmamışdı. Səməd Vurğun Rəsul Rza üzərində həm də əliaçıqlığı, səxavəti, məclis adamı olması ilə parlaq qələbə qazanmışdı. Səməd Vurğun çox səxavətli adam idi. Rəsul Rzanın isə qəpiyi çıxanda canı çıxırdı…

***

Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” əsəri ilə paralel olaraq Ceyms Oldricin “Diplomat” əsərini də oxuyurdum. Bu iki əsər qəribə də olsa bir-birini tamamlayır. Hər iki əsər, həm “Dumanlı Təbriz”, həm də “Diplomat” əsəri İranı tanımaq, İranda yaxın gələcəkdə baş verə biləcək hadisələri güman, ehtimal etmək istəyənlər üçün qiymətli əsərlərdir.

Seymur Baycan