Bir neçə söz var ki, hal-hazırda, bu an, bu dəm azərbaycanlı jurnalistlər, televiziya aparıcıları, futbol şərhçiləri, ictimai, siyasi, mədəni sahələrdə fəaliyyət göstərən hörmətli şəxslər bu bir neçə sözü harada gəldi, necə gəldi istifadə etməkdədirlər. Fikrimizi bir az kobud formada ifadə etsək, azərbaycanlı jurnalistlər, televiziya aparıcıları, futbol şərhçiləri, ictimai, siyasi, mədəni sahələrdə fəaliyyət göstərən şəxslər bu bir neçə sözü hara gəldi, necə gəldi dürtürlər.  

Məsələn, götürək elə “qatıldı” sözünü. Xəbər saytlarında tez-tez belə başlıqlara rast gəlirik: “Millət vəkili tədbirə qatıldı”, “Nazir festivala qatıldı”. 

“Qatıldı” nədir? Əslində, başlıq belə olmalıdır:

“Millət vəkili tədbirdə iştirak etdi”.

“Nazir festivalda iştirak etdi”.

Bu cür adi, elementar başlığı yazmaq üçün hansısa universitetin filologiya fakültəsini əla qiymətlərlə bitirməyə ehtiyac yoxdur. Əlinə qələm alan adam belə adi, sadə başlığı yazmağı bacarmalıdır. Bəs belə adi, elementar başlığı yazmağa  jurnalistlərə nə mane olur? Hər şeyi öz adı ilə çağırsaq, kiçik qardaş xəstəliyi, türkləri necə gəldi, harada gəldi yamsılamaq hərisliyi.    

“Qatdı” sözünə də xəbər başlıqlarında tez-tez rast gəlirik. 

Məsələn, “Neftçi heyətinə yeni oyunçu qatdı”. 

Azərbaycan dilində “qabağına qatdı”, “sürüyə qatdı”, hətta “gözünə qatdı” kimi ifadələr olsa da, bu başlıqda “qatdı” sözündən istifadə olunması tamamilə yersizdir. 

“Qatdı” nədir?  Çox-çox üzr istəyirəm, elə bil oyunçu qoyundur, Neftçi də qoyun sürüsüdür və Ağcabədinin mal bazarından təzə  qoyun alıb sürüyə qatıblar. 

Başlıq belə olmalıdır: 

“Neftçi heyətinə yeni oyunçu cəlb etdi”. 

Bu cürə də yazmaq olar: 

“Neftçi yeni oyunçu aldı”, “Neftçi yeni transferini etdi”. 

Neftçi demişkən, savadsızlıqdan söhbət gedirsə, əlbəttə ki, ən dəhşətli vəziyyət idman saytlarındadır. İdman saytlarına ötəri nəzər saldıqda, adamda belə təəssürat yaranır ki, üçüncü sinfi zorla, zülmlə, məşəqqətlə, əzabla, sürünə-sürünə, iməkləyə-iməkləyə qurtaran adamlar yığışıb sayt idarə edirlər. Başa düşürəm, idmançılar savadsız olurlar. Nadir istisnaları çıxsaq, idmançılar adi bir cümləni çətinliklə deyirlər. Azərbaycanda səlis, rəvan danışan idmançı görmək Kürdəmirdə, Ucarda, Saatlıda, Sabirabadda  bir metr qalınlığında qar görmək kimi bir şeydir. Özü də qışda yox, avqustun cırhacırında.

Amma idmançılar savadsızdır deyə idman saytlarında savadsızlıq tüğyan etməməlidir. İdmançılar savadsızdır deyə, idman saytlarında savadsızlıq at oynatmalı, meydan sulamalı deyil. Yəni idmançıların savadsız olması idman saytlarında savadsızlığın hökm sürməsinə bəraət qazandırmır. Əksinə,  idman jurnalistləri müxtəlif yollarla, müxtəlif vasitələrlə idmançıları savadlanmağa, kitab oxumağa, səlis danışmağa vadar etməlidir. Bir cümləni əzab çəkərək, zorla deyən idmançıları yeri gələndə, mədəni, incə formada utandırmalıdırlar. Həm də axı idman saytlarını təkcə idmançılar oxumur. Başqa sahənin adamları da idman saytlarını oxuyur.

Tez-tez başlıqlarda, xəbər mətnlərində səhv istifadə olunan növbəti sözə keçək. Başlığa fikir verin:

“Musa Qurbanlı Messi forması ilə PSJ-nin oyununu izlədi”.

Musa Qurbanlı futbolçudur, yoxsa detektivdir, bəlkə, ləpirçidir? Bu başlığı yazan adam “izlədi” sözünün əvəzinə “baxdı”, “tamaşa etdi” sözlərindən istifadə etsəydi, dünya dağılardı? Bərk ayaqda, ölən yeri başlıqda “seyr etdi” ifadəsindən də istifadə etmək olardı.  

“İzləmək, izlədi, izləyək” sözləri niyə bizim aparıcıların, jurnalistlərin, futbol şərhçilərinin dilindən düşmür. Axı Azərbaycan dilində “izləmək” sözü tamam başqa mənada işlədilir. “İzlədi, izləmək, izləyək, izləyici” sözlərindən başlıqlarda, xəbər mətnlərində istifadə edən bisavadlar “Ləpirçi” romanını oxusaydılar, “izləmək” sözünün hansı mənada işlədildiyini bilərdilər.

“Əziz izləyicilər, hörmətli izləyicilər…”

Bu nədir? Gül kimi “tamaşaçı” sözü var, niyə bu sözdən istifadə etmirsiniz?

“Tamaşaçı” sözündən istifadə etsəniz, üzüyünüzün qaşı düşəcək?

Bizim futbol şərhçiləri oyunları şərh edən zaman “izləyək” sözündən tez-tez  istifadə edirlər.

Məsələn, deyirlər, “gəlin epizodu bir daha izləyək”.

“Epizodu bir daha izləyək” nədir? Epizod ələkeçməz, peşəkar cinayətkardır? “Gəlin epizoda bir daha baxaq”, “gəlin epizoda bir daha tamaşa edək” deməyə bizim futbol şərhçilərinə nə mane olur?

Yazının əvvəlində bu suala cavab vermişik. Növbəti dəfə yazaq. Təkrar biliyin anasıdır. Kiçik qardaş xəstəliyi, türkləri hər addımda necə gəldi yamsılamaq hərisliyi. Ümumiyyətlə, azərbaycanlılar (əlbəttə, istisnalar var) özlərinə hörmət etməyi bacarmırlar. Azərbaycanlılar özlərinə hörmət etmək barəsində heç yerli-dibli düşünmürlər. İllərlə Bakıda yaşayan türk azərbaycan dilində danışmır. İllərlə Azərbaycanda yaşayan türk azərbaycan dilində danışmağı özünə sığışdırmır. İllərlə Azərbaycanda yaşayan türk üçün azərbaycan dilini öyrənmək, azərbaycan dilində danışmaq adlı bir ehtiyac, bir zərurət mövcud deyil.

Amma azərbaycanlılar (əlbəttə, istisnalar var) bir dönərçi türk görəndə   “gəliyorum”, “gediyorum”, “uyuyorum” deyərək, özlərini qarşı tərəfə könüllü olaraq ikinci, üçüncü, dördüncü sort adam kimi təqdim edirlər. 

Başa düşmürlər ki, özünə hörmət etməyən xalqa, camaata başqaları dünəndən hörmət etməyəcəklər. 

Növbəti başlığa fikir verin. Bu şedevrdir (dırnaqsız):

“Yetişdirilməsi ucuz, qiyməti baha”.

Sizcə, burda söhbət nədən gedir? Əbəs yerə fikirləşməyin. Min il fikirləşsəniz də burda söhbətin nədən getdiyini tapa bilməzsiniz. Sizi çox intizarda saxlamaq fikrim yoxdur. 

Burda söhbət dovşandan gedir. Sən demə dovşanı yetişdirirmişlər. Nə bilmək olar, bəlkə də, İctimai Televiziyanın əməkdaşları armud, ərik, şaftalı, qarpız, yemiş əvəzinə, hansısa yollarla, elmə məlum olmayan vasitələrlə yetişdirilmiş dovşan yeyirlər.

Bir neçə ay əvvəl hörmətli Balaş müəllimə İctimai Televiziyada sözlərdən düzgün istifadə olunmaması mövzusunda açıq məktub yazmışdım. Adamın üstündə allah var, bir müddət, doğurdan da, vəziyyətə nəzarət olundu.

Sonra yenə də başın buraxdılar. Məni bir sual maraqlandırır. Axı niyə İctimai Televiziya bu boyda ölkədə normal, işini bilən bir redaktor tapıb, heç olmasa xəbər başlıqlarını qaydaya salmır? Onlara nə mane olur? Dovşan yetişdirmək nədir? Bu adamlar həyatlarında dovşan görməyiblər? Artıq məndə belə bir fikir yaranıb ki, İctimai Televiziyaya hörmətli Balaş müəllim deyil, İeronim Bosx rəhbərlik edir. Adamın ağlına başqa versiya gəlmir.

Çox maraqlıdır, görəsən, dovşanı necə yetişdirmək olar? Dovşanı saxlayırlar, bişirirlər, qırmızı çaxırda qızardırlar, nə bilim, dərisini soyurlar…  
Bu dovşan yetişdirmək, deyəsən, təzə söhbətdir.

Məni ən çox əsəbiləşdirən, cin atına mindirən “yaşandı” sözünün başlıqlarda, xəbər mətnlərində, yazılarda, çıxışlarda  həddindən artıq istifadə olunmasıdır.

Başlıqlara baxın:

“İranda soğan böhranı yaşanır”.

Olmalıdır, “İranda soğan böhranı yaranıb”.

“Bazarlarda bəzi balıq növlərinin qıtlığı yaşanır”.

Olmalıdır, “bazarlarda bəzi balıq növlərinin qıtlığı yaranıb”, yaxud “bazarlarda bəzi balıq növləri tapılmır”.

“Bakı avtovağzalında sıxlıq yaşanır”.

Olmalıdır, “Bakı avtovağzalında sıxlıq (tünlük, qələbəlik) yaranıb”, yaxud “Bakı avtovağzalında sıxlıq hökm sürür”.

“Festivalda maraqlı hadisə yaşandı”.

Olmalıdır, “festivalda maraqlı hadisə baş verdi”.

“Yaşanır” sözündən harada gəldi, necə gəldi istifadə olunması cümlələri solğunlaşdırır, dili qurudur,  qısırlaşdırır.  “Yaşanır” sözündən harada gəldi, necə gəldi istifadə edilməsi üzrə çempionat keçirilsə, futbol şərhçiləri, idman jurnalistləri, heç şübhəsiz, birinci yeri tutarlar. Onlar “yaşanır”, “yaşandı” sözündən oyunun, az qala, hər dəqiqəsində, az qala, hər xəbərdə istifadə edirlər. Bununla da söz ehtiyatlarının nə qədər kasad olduğunu nümayiş etdirirlər.

Mətbuat konfransında jurnalistin Rəşad Sadıqova verdiyi suala baxın: (əslində, bu heç sual da deyil)

“Təmkin Xəlilzadənin oyununda eniş yaşanır”.

Görəsən, jurnalistə “son vaxtlar Təmkin Xəlilzadənin oyunu zəif təsir bağışlayır” deməyə nə mane olur? Əlbəttə, savadsızlıq. İki eşşəyin arpasını bölə bilməyən adamlar çəyirtkə sürüsü kimi saytlara, televiziyalara doluşublar. Saytlarda, televiziyalarda işləyən adamlara bu dəqiqə gedib, “axırıncı dəfə nə vaxt və hansı kitabı oxumusunuz?” sualı versək, onlar  oturub dərindən fikirləşəcək.

Əksəriyyəti axırıncı dəfə nə vaxt və hansı kitabı oxuduğunu yada sala bilməyəcək. İnanıram ki, bəziləri, aralarında ən səmimi olanları “Əlifba”nın, ikinci sinif “Oxu kitabı”nın adın çəkəcək.

İdman jurnalistlərinin, futbol şərhçilərinin, televiziya aparıcılarının “yaşandı”, “yaşanır”, “yaşatdı”, “sərgiləndi”, “sərgiləyir” sözlərindən istifadə etmələrini çətin də olsa, birtəhər başa düşmək olar. Bəs otuz ilin, qırx ilin siyasətçiləri  “yaşandı”, “yaşadır”, “sərgiləyir”, “sərgilədi” sözlərindən niyə bol-bol istifadə edirlər? Onlara nə olub? Bax bunu başa düşməkdə çətinlik çəkirəm.  

***

Yaranmış fürsətdən istifadə edib saytlarda, televiziyalarda tez-tez və səhv işlədilən sözlərin azərbaycan dilində olan qarşılıqlarını yazıram.  

Qürur duyuram – Fəxr edirəm

Aşağılamaq – Xor baxmaq, barmaqarası baxmaq

Sorğulamaq – Təftiş etmək

Həyal qırıqlığı – Məyus olmaq

Duyğu sömürüsü – Hisslərin istismarı

Duyğusal – Həsas, hissiyatlı  (Türk dilində “sal” şəkilçisi yoxdur. Gələnəksəl-mələnəksəl kimi sözlərin hamısı uydurma, qondarma sözlərdi. )

İlk öncə – Hər şeydən əvvəl

Aşırı – İfrat

Dünya düzəni – Dünya nizamı

Odaklanmak – Köklənmək

Örnək – Nümunə

Yorum – Şərh

Özət – Xülasə

Yöntəm – Vasitə

Önəmli – Əhəmiyyətli

Davamlı – Mütəmadi, müntəzəm, ardıcıl. (“Davamlı” sözünün azərbaycan dilində mənası başqadır. “Davamlı” dözümlü deməkdi. Məsələn, soyuğa davamlı, istiyə davamlı.  Bisavad jurnalistlər, aparıcılar, siyasətçilər “davamlı” sözündən tez-tez səhv istifadə edirlər. )

Dəngə – Müvazinət, tarazlıq

Dönəm – Dövr

Ərgən - Yeniyetmə

Evrən - Kainat

Küçümsəmək - Alçaltmaq 

Yayğın - Geniş yayılmış 

Üzmək, üzülmək - Kədərlənmək, qəlbini qırmaq

Yetinmək - Qane olmaq 

Topu-topuna – Vur-tut, cəmi-cümlətanı...

Toplum- Cəmiyyət

Ortam- Mühit, ab-hava

Görüntü – Mənzərə

Anıldı – Yad edildi 

Sərgiləyir - Nümayiş etdirir.  

Və sairə və ilaxır. Siyahı açıqdır. Kim istəsə, özü üçün siyahını davam etdirə bilər.

Bilirəm, bəzi yoldaşlar bəh-bəhlə, əllərin bir-birinə sürtə-sürtə deyəcəklər ki, bəs sənin qarşılıq kimi göstərdiyin sözlər azərbaycan sözləri deyil, ərəb-fars sözləridir. Məsələ ondadır ki, mənim qarşılıq kimi göstərdiyim sözlər Azərbaycan dilinə belə deyək, oturublar, bir növ bu sözlər artıq çoxdan azərbaycanlaşıblar.

Akop Martayanın uydurduğu saxta, sintetik, süni sözlərdən istifadə etməkdənsə, ərəb-fars sözlərindən istifadə etmək daha yaxşıdır. Ona qalsa, rus dilinə alman, fransız, ingilis dilindən yüzlərlə sözlər keçib. Tolstoyun “Hərb və sülh” əsərində nə qədər fransız sözlərindən istifadə olunub. İndi ruslar Tolstoyun “Hərb və sülh” əsərin kitabxanalardan yığıb yandırmalıdırlar? Yoxsa Tolstoydan imtina etməlidirlər? Bəlkə, fransız sözlərindən bol-bol istifadə etdiyinə görə Tolstoyun heykəllərini uçurmalıdırlar?

Əgər biz fars sözlərindən istifadə etmək istəmiriksə, fars sözlərinin, ərəb sözlərinin əvəzinə Akop Martayanın uydurduğu sözlərdən ağına-bozuna baxmadan istifadə etməyə üstünlük veririksə, onda məntiqlə Nizamidən, hətta Füzulidən, Nəsimidən, Seyid Əzimdən, muğamdan da imtina etməliyik.

Mənim farslara və ərəblərə qarşı ciddi, dərin, intəhasız bir sevgim yoxdur. Amma mənim və digərlərinin farslara, ərəblərə, yaxud türklərə qarşı hər hansı hisslər bəsləməsi, münasibəti reallığı dəyişmir. Hisslər və reallıq, hisslər və məntiq tamam başqa-başqa şeylərdir. Bəzi həssas məsələlərdə hisslərə deyil, reallığa, məntiqə söykənərək qərar vermək lazımdır. Bəzi həssas məsələlərdə “hisslər çox səhv məsləhət verirlər, hisslər çox səhv yol göstərirlər”.

Bəli, geniş miqyaslı ictimai, siyasi, mədəni məzmunlu hadisələrin dilə, dillərə  öz təsirin göstərməsi labüddür, zərurətdir. Bu aydın məsələdir. Bunu çiyinlərində sərçə başı boyda baş gəzdirən hər kəs başa düşməli və qəbul etməlidir. Amma Akop Martayanın uydurduğu saxta, süni, sintetik sözləri ağına-bozuna baxmadan gətirib azərbaycan dilinə doldurmaq, istifadə etmək  azərbaycanlılara qətiyyən yaxşı heç nə vəd etmir.

Baxın, bu gün Türkiyədə  gənclər cəmisi əlli il, altmış il əvvəl yazılmış əsərləri oxumaqda çətinlik çəkirlər. Cəmisi əlli il, altmış il əvvəl yazılmış əsərləri oxuya bilmirlər. Lüğətdən istifadə edirlər. Cəmisi əlli il, altmış il əvvəl yazılmış əsərlərin sadələşdirilmiş formaları nəşr olunur. Sanki o əsərlər əlli, altmış il əvvəl deyil, Dədə Qorqudun dövründə, Dədə Qorqudun danışdığı dildə yazılıb. Qananlar üçün bu dəhşətdir. Bu faciədir.

Çünki Dil Qurumu dayanmadan saxta, süni, sintetik sözlər dövriyyəyə buraxır. Belə bir acı, ağır aqibət azərbaycanlıları da gözləyir. Əgər biz  Akop Martayanın uydurduğu sözləri  azərbaycan dilinə doldursaq,  uşaqlar  çox yox, cəmisi on ildən, on beş ildən sonra Azərbaycan ədəbiyyatının ən vacib  nümunələrini oxuya bilməyəcəklər. Akop Martayan türkləri dəhşətli bir bataqlığa soxub. Biz də türklərin dalına düşərək gedib öz ayağımızla bu dəhşətli bataqlığa girmək istəyirik.

P.S Yaxınlarda bir gənc yazıçımız oxuyub rəy bildirmək üçün təzə yazdığı hekayəsini mənə göndərmişdi. Gördüm hekayə Akop Martayanın uydurduğu sözlərlə doludur. Soruşdum, bu nədir, bu nə hoqqadır, bu nə həngamədir sən çıxarmısan? Dedi ki, mən bundan sonra ərəb-fars sözlərinin əvəzinə türk sözlərindən istifadə etmək qərarına gəlmişəm. Deyirəm, ay bəy, ay yoldaş, ay vətəndaş, sənin hekayədə ərəb-fars sözlərinin əvəzinə istifadə etdiyin sözlər türk sözləri deyil, Akop Martayanın uydurduğu süni, saxta, sintetik sözlərdir.

Söhbətin karikatura tərəfi həm də ondan ibarətdir ki, artıq bundan sonra ərəb-fars sözlərindən istifadə etmək istəməyən yazıçının adı fars adıdır, soyadı isə ərəb sözündən düzəldilib.

Tağı Əhmədov demişkən, belə çox gülməli...          

Seymur Baycan